Şube: Chordata (Kordalılar)
Sınıf: Reptilia (Sürüngenler)
Takım: Squamata (Pullular)
Alt Takım: Serpentes (Yılanlar)
Familya: Viperidae (Engerekgiller)
Cins: Vipera
Tür: kaznakovi
TÜRKİYE KAYDI: VAR
Vipera kaznakovi (Kafkas Engereği) olarak bilinen bu tür "Viperidae" (Engerekgiller) familyasına dahil "ZEHİRLİ" türlerden biridir. Bu tür Vipera berus var. ornata, Vipera renardi, Vipera ursini kaznakowi, Coluber kaznakowi, Vipera (Pelias) kaznakovi, Vipera kasnakovi [sic], Pelias kaznakovi sinonim tanımlarıyla da karşımıza çıkar.
Çok güzel desenli, vücudu kalın yapılı engerek türlerimizden olan bu türümüz ülkemizin Doğu Karadeniz bölgesinde uygun bulduğu biyotoplarda yayılış göstermekte olup, en çok Artvin, Rize çevresinde rastlanmaktadır. Ülkemizdeki kayıtların en çoğu Artvin’in çevresinde Arhavi, Hopa, Borçka bölgelerindeki biyotoplardan oluşturulmuştur. Vipera kaznakovi’nin vücut boyu ortalama 50-70 cm aralığında olup çok daha fazla büyümez. Göz bebekleri eliptik (dikey) olan bu türün vücudunu kaplayan pullar bariz şekilde karinalı (çıkıntılı) yapıdadır. Eliptik göz bebekleri yüksek ışıkta iyice incelerek dikey ince çizgi halini alır. Üstü karinasız pul ve plaklarla örtülü olan üçgen şekilli baş bariz ve ince bir boyunla vücuda bağlanır. Karakteristik olarak, başın üstünden bakıldığında rostrale (burun ucu/dudak plağı) görülmez. Rostral ile bir yahut iki apikal(üst/uç plak) temas halindedir. İki uzun supraocular (göz üzeri) plaklar yanında, frontal (alın bölgesi) ve bir çift parietal (yan/çeper) plak ayırt edilecek derecede büyük olup, supraocular (göz üzeri) plaklar genellikle frontal (alın bölgesi) plaklardan 1-4 arası sayıda küçük pul ile ayrılır. Türde 8-12 sublabial (alt çene bölgesi) , 8-10 supralabial (üst çene bölgesi) plak vardır. Supralabiallerden en büyükleri 3 ve 4. sıradakiler olup, 4 ve 5. (bazen 3 ve 4.) supralabial plaklar tek sıra halinde küçük pullarla gözden ayrılır. Dorsal (sırt) pulları sırt ortasında 20-21 sıra oluşturur. (18-21 arasında değişebilmektedir.). Ventral (karın kısmı) plak sayısı 124-143 arasıdır. Kuyrukta ise erkek bireylerde 31-40 arası, dişi bireylerde 22-32 arası subcaudal (kuyruk altı plağı) çifti bulunur. Sarımsı veya yeşilimsi renkte olan üst labialler (dudak plakları) haricinde türün başı siyah renktedir. Türün sırt rengi sarımsı gri, tuğla kırmızısı renk tonlarında olup, zemin rengi üzerinde başın üzerinden başlayıp kuyruk ucuna kadar giden geniş siyah dalgalı bir bant bulunmaktadır. Bu siyah bantlardan vücut yanlarında da baş yanlarından başlayıp kuyruğa kadar devam eder şekilde bulunur. İlk bakışta sanki siyah zemin rengi üzerine ince iki turuncu çizgi görünümünde bir desen algısı oluşsa da, engerek türlerinde sırt şeridi durumu söz konusu olduğu için zemin rengi siyah değil turuncumsu tonlarda olarak kabul edilmelidir. Sırttaki (dorsal) bant zikzak şekilli de olabilir. Ventrali (karın kısmı) siyah tonda olup, sarımsı beyaz nokta/lekeler taşır. Vipera kaznakovi türünün melanistik (tamamen siyah renkli) bireylerine de rastlanabilmektedir. (Rusya tarafında rastlanan türlerin çoğu melanistik formdadır.). Türün erkek bireyleri dişi bireylere göre daha ince yapılıdır. Tür üst çenenin en önünde hareketli (ağız kapalıyken üst damağa doğru geriye katlanır) zehir dişlerine sahip olup(üst çenenin en önünde bir çift), zehir dişleri gerisinde maksil kemiği üzerinde daha küçük tutucu diş sırası devam eder.
Koruma statüsü “Nesli Tehlike Altında”, popülasyonu azalmakta olan ve korunması gereken türlerimizdendir.
Bu tür güzel görüntüsü, görsel açıdan değerli desenleri ve renk tonları yüzünden doğadan özellikle yabancılar tarafından izinsiz ve yasa dışı olarak toplanıp yahut para ile toplatılarak ticari amaçla kullanılmaktadır. Aynı zamanda yasa dışı olarak yurt dışına çıkarılmaktadır. Özellikle büyük hassasiyetle korunması gereken türlerimizdendir.
Bu tür habitat olarak genellikle orman açıklıkları, orman içi, vadi yamaçları, bağ/bahçeler gibi biyotopları tercih eder. Çay ve fındık bahçelerinde de görülebilen bu tür ülkemizde yaşam süren karasal yılan türlerinin arasında en nemli yerde yaşayan zehirli yılan türüdür. Beslenme alışkanlığının genelde avlayabildiği kemirgenler, kertenkele türleri, kuş/kuş yavruları benzeri canlılar üzerinde yoğunlaştığı bilinmektedir. Juvenil (yavru) bireyler çekirge türleri ile beslenmektedir. Avının geçtiği yolları özellikle dili yardımıyla koku moleküllerini ayırt ederek takip eder ve avını olduğu yerde tespit edip ısırarak zehirler. Avının ölmesini bekleyip, daha sonra avını bir bütün olarak yutar. (Enerjisi düşükse avını izlemek yerine, kokusunu aldığı avının geçiş yolu üzerinde kendisini kamufle edecek şekilde yatıp bekleyerek avının kendisine gelmesini, yol üzerinde önünden geçmesini bekler. Avı uygun pozisyonda olduğu anda avını çok hızlı şekilde ısırarak zehirler ve ölmesini bekleyip, avının kokusunu takip ederek avını düştüğü yerde bulur ve bir bütün olarak yutar.). Çiftleşme dönemi Mart sonlarından başlayıp Nisan ayı boyunca devam eder ve türün dişileri Ağustos sonuna doğru yavruları dünyaya getirmeye başlarlar. Ovovivipar (canlı doğuran) tür olup, türün dişisi bir seferde 3-5 yavru dünyaya getirebilir. ( Ovovivipar: Yumurtaları vücut içerisinde gelişen hayvanlar olup, yumurtalar dişinin oviduct veya uterusuna yerleşir. Embriyo gelişimini burada tamamlar ve gelişim tamamlandıktan sonra yumurta burada açılır ve yavru annenin karın boşluğuna düşüp sonrasında da annenin vücudunu terk eder. Embriyo gelişimi boyunca yumurta içindeki besinden faydalanarak gelişimini sürdürür. ( Bazı sürüngenler ve balıklar)). Tür için aktivasyon zamanı Nisan ayından itibaren Ekim ayına kadarki dönemdir. Bu tür ortalama 2000 metre rakıma kadar görülebilmektedir. Bu türün zehrinin muhtemel olarak Miyotoksin, Antikoagülan, Nefrotoksin, Kardiyotoksin, Nekrotoksin içermediği ve yüksek olasılıkla Nörotoksin içerdiği (klinik olarak net onaylanmamış), muhtemel olarak Prokoagülan ve hemorajik etken maddeler içerdiği bilinmektedir. Bu türün taşıdığı zehrin içeriği net olarak bilinmese de, zehrinin içeriğinde nörotoksin, prokoagülan ve hemorajik etken maddeler içerdiğini göz önüne alırsak; zehrinin genel etkisi sinir sistemine etki ederek sinir sistemi yoluyla kaslar üzerinden felçlere neden olup, hemorajik etken maddelerle de iç kanama meydana getirerek, prokoagülan içerikle vücuttaki kanı pıhtılaştırarak hayati tehlike ve ölüm sonucu ortaya koyabilmektedir yorumunu yapabiliriz. Uluslararası Klinik Toksinoloji kaynakları da bu türün zehri ile ilgili “Tehlikelilik Düzeyi” ne karşılık olarak “Ağır zehirlenme, muhtemelen potansiyel olarak öldürücü“ tanımını yapmaktadırlar. (Bilimsel terimlerin açılımını tür açıklamasının hemen altındaki dipnottan inceleyebilirsiniz).
Bu tür gözden uzak ve gizli yaşamayı tercih eden bir tür olduğundan karşılaşılması çok zor türlerden birisidir. İnsandan uzak durmayı tercih eden, gözden uzak yaşayan türlerden birisi olmasının yanında, insanla karşılaşması anında sıkıştırılmadığı sürece derhal insandan uzaklaşmayı tercih eden bir türdür. Üstüne gidilmediği, sıkıştırılmadığı ve uzaklaşabilmesi için gerekli açıklık bırakıldığı sürece insandan uzaklaşmayı tercih edecektir. Fakat köşeye sıkıştırılır ve uzaklaşması için yeterli alan bırakılmazsa yüksek sesli tıslamalarla birlikte, hızlı ısırma saldırısı gösterileri ile karşısındakine gözdağı vermeye çalışabilir. Daha da ısrarla üzerine gidilirse ve kendisini ciddi tehlike altında hissederse, kendisini tek savunma silahı olan zehir bezlerine bağlı dişleri ile ısıracaktır. Zehri bilim dünyası tarafından insan hayatı için risk oluşturabilecek düzeyde etkili olarak kabul edilip, dikkat edilmesi gereken yılan türlerinden birisi olarak literatüre alınmıştır. İnsanların bu türe karşı “ZEHİRLİ” olmalarının yanında, zehrinin insan hayatını riske sokabileceği için dikkat etmeleri gerekmektedir.
Küresel Yayılım: Ortadoğu, Kuzey Asya genellemesi beraberinde, bu türün Kafkasya topraklarının endemik türü olduğunu belirtmek gerekir. Gürcistan, Abhazya, Türkiye bölgelerinden tür kayıtları vardır. Ülkemizde bu tür özellikle Doğu Karadeniz kıyı şeridinde Artvin ve Rize bölgelerinde ağırlıklı olarak kayıt altına alınmaktadır.
Nörotoksin: Genel olarak sinir sistemine etki eden zehir.
Miyotoksin: Ciddi şekilde kas nekrozuna sebep olan, enzimatik olmayan bir mekanizmaya sahip zehir. Bazı yılan türlerinin zehirlerinde bulunan miyotoksinler diyafram kasını felç ederek ölüme sebep olurlar.
Prokoagülan: Kanın pıhtılaşmasına öncü olan, kan pıhtılaştırıcı etken madde.
Antikoagülan: Kanın pıhtılaşmasını engelleyen etken madde.
Nefrotoksin: Böbrekler üzerinde etki gösteren ve vücudu böbrekler üzerinden etkileyen zehir.
Kardiyotoksin: Kalp üzerinde etki gösteren ve vücudu kalp üzerinden etkileyen zehir. Bazı yılan türlerinin zehirlerinde bulunan kardiyotoksinler kalbi durdurarak ölüme sebep verirler.
Nekrotoksin: Dokuyu öldüren, dokuyu parçalayan özellikteki zehir.
Hemorajik Etken Maddeler: İç veya dış kanamaya sebep olabilecek maddelerdir. Bazı yılan türlerinin zehirlerinde bulunan hemorajik etken maddeler iç kanamaya sebep olur.