Makro mantarlar incelenirken, örneklerin morfolojik özelliklerinin taşıdığı nüanslar dikkate alınmalı, bu nüanslar doğru gözlemlerle doğru tespit edilmeli ve olması gerektiği şekilde incelenerek, doğru şekilde karşılaştırılmalıdır. Makro mantarlar dünya üzerinde çok fazla tür ve alt tür barındıran yaşam formları oldukları için, ilk bakışta fiziksel özellikleri (görüntüsü) açısından birbirine çok benzeyen türleri karıştırmamak için türlerin morfolojik özelliklerini doğru incelemek gerekmektedir. Kaldı ki, birbirine görsel açıdan o kadar çok benzeyen ve hatta çıplak gözle bakarak, görsel verileri inceleyerek birbirinden ayırt edemeyeceğimiz türler vardır. Bu türler ancak laboratuvar ortamında çeşitli mikroskobik araştırmalar ve çeşitli ayraç testlerin sonucunda net tür tayini yapılarak birbirinden ayırt edilebilirler.
Şimdi makro mantarların morfolojik özellikleri açısından inceleyelim;
ŞAPKA : Makro mantarlar dahilindeki şapkalı mantarlarda, şapka mantarın üstten bakıldığında en üstteki bölümüdür. Şapka bölümü mantar örneğinin türünün tayin edilmesi, farklı bir tür ile karşılaştırılması, kıyas yapılması açısından çok önemli nüanslar barındırabilmektedir. Hatta familya > Cins > Tür > Alt tür sıralaması ile inceleme yapacak olursak, familyaların ve cinslerin şapka yapılarının karakteristiklerini göz önünde bulundurarak morfolojik incelemenin ilk adımını da atmış sayılırız. Fakat, şapka yaşam evresi dönemlerinin beraberinde getirdiği fiziksel değişimler/deformasyonlar, çevresel şartlara bağlı değişimler/deformasyonlar vb. durumlardan dolayı sadece şapkanın son durumu baz alınarak çok sağlıklı bir ayrım yapılamayabilir. Belirttiğimiz nüanslara dikkat ederek, bu noktada dikkatli olunmalıdır.
ŞAPKA ALTI ve SPOR YATAĞI (Lameller) : Makro mantarlar dahilindeki şapkalı mantarlarda, mantarın altından baktığınızda veya mantarı alarak ters çevirdiğinizde, şapka altında mantarların üremesini sağlayan sporların üretildiği yapıları (spor yatağı, lamel) görürsünüz. Bu üretim yapıları genel olarak en bilinir hali ile "lamel" olarak adlandırılmaktadır. Şapkalı mantarlar da cinslerine ve türlerine göre birbirlerinden farklı görünümde lamel yapılarına sahip olabilmektedirler. Dolayısı ile lamel yapısı (spor üretim yapılarının dokusu ve görünümü) mantar türleri arasındaki tür ayrımını yapmada belirleyici rol oynayabilmektedir. Fakat, genel anlamda morfolojik inceleme sistemi kurallarına bağlı kalarak, tek bir özellik ele alınıp, sadece lamel yapısına odaklanılarak sonuca gitmeye çalışılmamalıdır. Tüm görsel detaylar beraberinde şapka altı yapısı incelenerek sonuca gitme yönünde bir basamak daha değerlendirilmiş olabilir.
YÜZÜK (ETEK) : Makro mantarlar dahilindeki şapkalı mantarlarda, bazı mantar cinsleri gelişimlerinin toprak üstü ilk evresinde yumurtaya benzer bir koruyucu zar içinde gelişimlerini sürdürerek, zamanla da bu koruyucu zarı yırtarak gelişimlerine devam ederler. Bu koruyucu zar yırtıldıktan sonra, mantarın bacak (sap) bölümü üzerinde yapışık şekilde kalarak, yüzük (etek) görüntüsünde bir yapı oluşturur. Bu bazı cins mantarlarda karakteristik bir özellik halini almıştır. (Örneğin, Amanita cinsi mantarlar karakteristik olarak sapk (bacak) üstünde yüzük (etek) yapısına sahiptirler.). Bu yüzük (etek) ismi verilen yapı, tür tayini veya türleri karşılaştırma durumlarında karakteristik özellik olarak bir ayrım seçeneği olarak değerlendirilebilir. Fakat, yüzük (etek) yapısı çeşitli fiziki faktörler, çevresel şartlar gibi etkenlerden dolayı sap üzerinden sıyrılarak ayrılabilir veya eriyerek yok olabilir. Bu durum da göz önünde bulundurularak, genel anlamda morfolojik inceleme sistemi kurallarına bağlı kalarak, tek bir özellik ele alınıp, sadece yüzük (etek) ayrıntısına odaklanılarak sonuca gitmeye çalışılmamalıdır. Tüm görsel detaylar beraberinde yüzük (etek) yapısının olup olmadığı durumu incelenerek sonuca gitme yönünde bir basamak daha değerlendirilmiş olabilir.
SAP (BACAK) : Makro mantarlar dahilindeki şapkalı mantarların neredeyse hepsinde sap(bacak) bulunur. Makro mantarlarda sap(bacak) taşıdığı özelliklerle birlikte cins ve türler arasında belirleyici rol oynamaktadır. Bacağın cinslere göre karakteristik şekillerde olabilmesi, bacağın dokusu (kırılgan yapıda, lifli yapıda, süngerimsi yapıda olması gibi), bacağın rengi, bacağın yüzük taşıyıp taşımadığı, bacağın volva içinde olup olmadığı vb. durumlar makro mantarların tür tayini konusunda belirleyici özellikler olarak değerlendirilmektedirler. Fakat, genel anlamda morfolojik inceleme sistemi kurallarına bağlı kalarak, tek bir özellik ele alınıp, sadece sap (bacak) ayrıntısına odaklanılarak sonuca gitmeye çalışılmamalıdır. Tüm görsel detaylar beraberinde sap (bacak) yapısının özellikleri de incelenerek sonuca gitme yönünde bir basamak daha değerlendirilmiş olabilir.
VOLVA (ZARF, ÇORAP) : Makro mantarlar dahilindeki şapkalı mantarlarda, bazı mantar cinsleri gelişimlerinin toprak üstü ilk evresinde yumurtaya benzer bir koruyucu zar içinde gelişimlerini sürdürerek devam ederler. Bu koruyucu zar, mantar gelişimini devam ettirip fiziksel olarak dokuları gelişip büyüdükçe zamanla yırtılarak sap (bacak) dibinde, mantarın yaşam alanı olan satıh ile birleştiği yerde bir kılıf gibi kalır. Bu zarf veya çoraba benzer kapsül şeklindeki yapıya "volva" adı verilir. Volva (zarf, çorap) bazı cins mantarlarda karakteristik bir özellik halini almıştır. (Örneğin, volvalı yapıları ile en çok bilinen "Amanita" cinsi mantarlar, bu özellikleri dolayısı ile ilk bakışta cinslerini belli ederler. Tabii ki, Amanita cinsleri sadece volva değil, beraberinde yüzük de taşıyabilmektedirler. Yine bir örnekle, "Amanitaceae" familyasına dahil "Amanita caesarea" türü hem volva, hem yüzük (etek) yapısına sahipken, aynı familyaya dahil "Amanita vaginata (syn: Amanitopsis vaginata)" türü volva yapısına sahipken, yüzük (etek) yapısına sahip değildir.). Genel anlamda morfolojik inceleme sistemi kurallarına bağlı kalarak, tek bir özellik ele alınıp, sadece volva ayrıntısına odaklanılarak sonuca gitmeye çalışılmamalıdır. Tüm görsel detaylar beraberinde volva yapısının olup olmadığı durumu incelenerek sonuca gitme yönünde bir basamak daha değerlendirilmiş olabilir.
SPOR İZİ : Mantarlar sporla üredikleri için, her bir tür kendine has özelliklerde sporlar üretir. Dolayısı ile, mantarların her bir türünün mikroskop altındaki spor incelemeleri sonucu elde edilen verilere göre tür tayini netleştirilebildiği gibi, aynı zamanda çıplak gözle yapılabilecek görsel veri analizi yolunda türlerin "spor izi rengi" kontrolü de belirleyici rol oynayabilir. Mantarların her bir türünün ürettiği sporların rengi kendisine özeldir. Birçok görsel veri değerlendirildikten sonra, bir basamak olarak kafadaki şüpheleri giderme adına, bir de spor izi testi yapıp, tespit edilen türün spor renginde olup olmadığı kontrol edilebilir. Fakat, spor izi rengi türlerde tonlamalar dahilinde olabilmektedir. Yani, bir türün spor rengi, bir renk tonunun birkaç ton açığı/koyusu arasında görülebilmektedir. (Örneğin, bir mantar türünün bir örneğinde spor rengi kirli beyaz tonda görülebilirken, yine aynı türün farklı bir örneği krem rengi tonlarda spora sahip olabilmektedir. Bu durumdan dolayı sadece spor rengine bağlı kalınmamalı, hatta spor renk tonları dikkate alındığı gibi, türün tüm görsel verileri dikkate alınmalıdır.). Genel anlamda morfolojik inceleme sistemi kurallarına bağlı kalarak, tek bir özellik ele alınıp, sadece spor rengi ayrıntısına odaklanılarak sonuca gitmeye çalışılmamalıdır. Tüm görsel detaylar beraberinde spor rengi de gerekirse incelenerek sonuca gitme yönünde bir basamak daha değerlendirilmiş olabilir.
SPOR İZİ - SPOR RENGİ TESTİ : Şapkalı mantarlara spor izi testi yaparak, eldeki örneğin spor rengini öğrenebilirsiniz. Bu yöntem çok basit bir uygulama şeklinde yapılabilmektedir. Beyaz renk sporlara sahip mantarların haricindeki türlerin spor izi testinde, eldeki örneğin şapkası zarar verilmeden tek parça halinde saptan ayrılır. Ardından şapka temiz beyaz bir parşömen kağıdının üzerine şapka altı kağıda temas edecek şekilde bırakılır. Mantar ve kağıdın bulunduğu ortamda güçlü hava sirkülasyonu olmamasına dikkat edilir. Şayet kağıt üzerine düşen sporları uçurarak havaya karıştırabilecek bir hava sirkülasyonu riski var ise, mantar şapkasını kağıt üstüne bıraktıktan sonra, şapkanın üstüne mantar şapkasının hepsini rahatça içine alabilecek bir cam kase kapatılabilir. Birkaç saat bekledikten sonra mantar şapkasını kağıt üzerinden (kenarlara kaydırmadan) direkt yukarı kaldırdığınızda kağıt üzerinde mantarın lamel yapısının izdüşümü şeklinde kağıt üzerine bıraktığı sporlarını göreceksiniz. Bu izdüşümde gördüğünüz renk tonu spor izi testi yaptığınız mantar örneğinin spor rengini göstermektedir. Bu kağıt üzerinde bekletme işini ne kadar uzun süreli yaparsanız, kağıt üzerine bırakılan spor miktarının çok daha yoğun olduğunu görürsünüz. Bu testi yaptığınızda beyaz renk kağıt üzerinde spor izdüşümünü rahatlıkla fark edemiyorsanız, bilmelisiniz ki elinizdeki türün spor rengi beyaz veya beyaza yakındır. Böyle bir durumda, mantar şapkasını kaldırdığınız noktaya parmağınızı bastırıp kaldırdığınızda, parmağınızda pudra gibi beyaz veya beyaza yakın renk tonunda spor birikintisini gözlemleyebilirsiniz. Beyaz renkli sporlara sahip mantar türlerinin spor izdüşümünü net gözlemleyebilmek için beyaz kağıt yerine siyah renkli (veya koyu renk tonlarında) kağıt kullanarak aynı işlemi uygulayabilirsiniz.
SPOR İZİ - SPOR RENGİ TESTİ : Şapkalı mantarlara spor izi testi yaparak, eldeki örneğin spor rengini öğrenebilirsiniz. Bu yöntem çok basit bir uygulama şeklinde yapılabilmektedir. Beyaz renk sporlara sahip mantarların haricindeki türlerin spor izi testinde, eldeki örneğin şapkası zarar verilmeden tek parça halinde saptan ayrılır. Ardından şapka temiz beyaz bir parşömen kağıdının üzerine şapka altı kağıda temas edecek şekilde bırakılır. Mantar ve kağıdın bulunduğu ortamda güçlü hava sirkülasyonu olmamasına dikkat edilir. Şayet kağıt üzerine düşen sporları uçurarak havaya karıştırabilecek bir hava sirkülasyonu riski var ise, mantar şapkasını kağıt üstüne bıraktıktan sonra, şapkanın üstüne mantar şapkasının hepsini rahatça içine alabilecek bir cam kase kapatılabilir. Birkaç saat bekledikten sonra mantar şapkasını kağıt üzerinden (kenarlara kaydırmadan) direkt yukarı kaldırdığınızda kağıt üzerinde mantarın lamel yapısının izdüşümü şeklinde kağıt üzerine bıraktığı sporlarını göreceksiniz. Bu izdüşümde gördüğünüz renk tonu spor izi testi yaptığınız mantar örneğinin spor rengini göstermektedir. Bu kağıt üzerinde bekletme işini ne kadar uzun süreli yaparsanız, kağıt üzerine bırakılan spor miktarının çok daha yoğun olduğunu görürsünüz. Bu testi yaptığınızda beyaz renk kağıt üzerinde spor izdüşümünü rahatlıkla fark edemiyorsanız, bilmelisiniz ki elinizdeki türün spor rengi beyaz veya beyaza yakındır. Böyle bir durumda, mantar şapkasını kaldırdığınız noktaya parmağınızı bastırıp kaldırdığınızda, parmağınızda pudra gibi beyaz veya beyaza yakın renk tonunda spor birikintisini gözlemleyebilirsiniz. Beyaz renkli sporlara sahip mantar türlerinin spor izdüşümünü net gözlemleyebilmek için beyaz kağıt yerine siyah renkli (veya koyu renk tonlarında) kağıt kullanarak aynı işlemi uygulayabilirsiniz.
HİFLER : Hif, vejetatif büyüme ve gelişmenin ana şekli olan, dallanma şeklinde kendini gösteren ipliksi mantar yapısının dallarına verilen isimdir. Mantarların misel (miselyum) ağsı tabakasını oluşturan, iplikçiklerin her birisi şeklinde de tanımlanabilir.
MİSEL (MİSELYUM) : Mantarlar esas olarak kriptogam (tohumla değil, sporla üredikleri için) canlılardır ki, mantarlar üremelerini sağlayan sporlarını oluşturabilmek üzere spor üretim yataklarını, üzerlerinde oluşturabilecekleri meyve yapısını bağlı oldukları yaşam dokusunun üstünde oluştururlar. Yani türlerde, toprak , ağaç doku vb. dokular üzerinde gördüğümüz ve mantar dediğimiz (yenilebilir türlerden yediğimiz) yapılar aslında mantar türünün meyvesidir. Mantarın üremesini sağlayıp, türünü devam ettirebilmesini sağlayacak olan sporları üretebileceği spor yataklarını barındıran meyvelerini meydana getirme yolunda, yaşam ortamında gelişim ve yayılmasını sağlayan hiflerin (ipliksi yapıların) birleşmesi ile meydana getirdiği ağsı yaşam tabakasına misel (miselyum) denilir.
MİSEL (MİSELYUM) : Mantarlar esas olarak kriptogam (tohumla değil, sporla üredikleri için) canlılardır ki, mantarlar üremelerini sağlayan sporlarını oluşturabilmek üzere spor üretim yataklarını, üzerlerinde oluşturabilecekleri meyve yapısını bağlı oldukları yaşam dokusunun üstünde oluştururlar. Yani türlerde, toprak , ağaç doku vb. dokular üzerinde gördüğümüz ve mantar dediğimiz (yenilebilir türlerden yediğimiz) yapılar aslında mantar türünün meyvesidir. Mantarın üremesini sağlayıp, türünü devam ettirebilmesini sağlayacak olan sporları üretebileceği spor yataklarını barındıran meyvelerini meydana getirme yolunda, yaşam ortamında gelişim ve yayılmasını sağlayan hiflerin (ipliksi yapıların) birleşmesi ile meydana getirdiği ağsı yaşam tabakasına misel (miselyum) denilir.
Barış ARISOY